 |
| Enikő Éder jako Sarolta w rock operze István a király w 2007 roku (youtube.com) |
Sarolta zwana Białą Księżną krwawo rządziła Węgrami przez kilkanaście lat. Syn Sarolty zaraz po objęciu tronu musiał walczyć z jej niedoszłym drugim mężem, którego zwłoki kazał później poćwiartować i porozwozić po całym królestwie. Takie czasy. Syn jest dziś świętym i patronem Węgier, a wojna domowa z końca X wieku stała się tematem najpopularniejszej rock opery w dziejach madziarskiej muzyki.
Sarolta i jej mąż Gejza to węgierski odpowiednik Dobrawy i Mieszka I, pierwsza chrześcijańska para książęca w dziejach ich państwa. Jednak chrystianizacja Węgier wyglądała zupełnie inaczej niż wszyscy wyobrażają sobie chrystianizację czegokolwiek.
Okolice roku 963–964. Papież wysyła na Węgry misjonarza, biskupa Zacheusza. Dla Zacheusza to karne zesłanie za wykazywaną ignorancję w tematach teologicznych. Cesarz Otto I twierdzi, że biskup przeciwko niemu spiskuje, więc papież anuluje misję – nie wiadomo nawet, czy Zacheusz dotarł na miejsce.
Rok 972. Na Węgry przybywa misjonarz Wolfgang, ale rok później zostaje odwołany, bo kraj Madziarów ma być jurysdykcją biskupa Passawy. Ten ostatni pilnuje, by nikt nie wtrącał się mu do biznesu. Na poparcie swoich racji przedstawia bulle papieskie – później okazuje się, że sfałszowane.
Rok 974 albo 975. Kolejny misjonarz, Bruno, dociera na Węgry i wreszcie chrzci księcia Gejzę. Gejza nadal jednak pozostaje dla rodaków kimś w rodzaju szamana i składa ofiary pogańskim bogom. Kiedy biskup go gani, odpowiada, że jest wystarczająco potężny, by sobie na coś takiego pozwolić. W sensie: utrzymywanie większej liczby bogów nie zrujnuje jego sakwy.
* * *
Żoną Gejzy była Sarolta, księżniczka z Transylwanii. Możliwe, że wychowała się w wierze chrześcijańskiej, bo w 953 roku jakiś gyula (tak tytułowano władców tej krainy) ochrzcił się w Konstantynopolu. Przypuszczają niektórzy, że był to ojciec Sarolty. Nawet jeśli – niewiele z tego wynikało. Zdecydowanie nie wyrosła na przykładną chrześcijankę. Wystarczy zerknąć na relacje spisane u schyłku jej życia lub krótko po śmierci.
[Wojciech, biskup praski] wyprawił posłów do wielkiego księcia Węgier, a raczej żony jego, która dzierżyła w swym ręku całe państwo rządząc mężem i wszystkim, co do niego należało. Pod jej rządami przyjęło się chrześcijaństwo, lecz zmieszawszy z pogaństwem stało się religią skażoną (Żywot drugi św. Wojciecha).
Beleknegini, to znaczy w słowiańskim języku: piękna pani, używała trunków ponad miarę i ujeżdżała konno, jak rycerz. Raz nawet zabiła w przystępie gwałtownego gniewu jednego mężczyznę (Kronika Thietmara).
Przydomek Beleknegini (Biała Księżna) jest próbą przełożenia na mowę Słowian jej imienia. Sarolta po turecku znaczy bowiem „biała łasica”.
* * *
Gejza zmarł w 997 roku. Sarolta miała wtedy około 40 lat, może nieco więcej. Śmierć monarchy oznaczała początek wojny domowej, bo pojawiło się dwóch pretendentów do tronu.
Pierwszym był Stefan, 22-letni jedyny syn Gejzy i Sarolty. Żonaty z bawarską księżniczką Gizelą, miał na swoich usługach niemieckich żołnierzy na czele z niejakim Vecelinem.
Drugim kandydatem był Koppány, najstarszy przedstawiciel panującego rodu.
Spór można przedstawić jako walkę „nowego” i „starego”. Stefan reprezentował nowy model dziedziczenia tronu (primogenitura), był gorliwym chrześcijaninem, miał za żonę Niemkę i wspierali go Niemcy. Koppány reprezentował stary model dziedziczenia (seniorat), a jego armia opierała się na miejscowych. Co do wyznania, to jeżeli nawet był ochrzczony, to bliżej było mu do starych wierzeń. Najlepiej świadczy o tym fakt, że postanowił ożenić się z Saroltą. Było to w zgodzie z prawem lewiratu, wedle którego najbliższy krewny zmarłego męża (ewentualnie spadkobierca) żenił się z wdową. Chrześcijaństwo jednak poczytywało takie związki za kazirodcze.
Sarolta odmówiła i schowała się za murami Veszprém, jednego z nielicznych węgierskich zamków, ale niezrażony Koppány ze swoim wojskiem zaczął oblężenie. Niebawem jednak wojska Stefana pod wodzą Vecelina pokonały Koppányego, który zginął w bitwie (albo podczas ucieczki). Jego ciało Stefan kazał poćwiartować i zawiesić na murach czterech miast: Esztergomu, Veszprém, Győr i Gyulafehérvár (obecnie Alba Iulia w Rumunii).
Węgierski mediewista György Györffy wyszedł z założenia, że Stefan by czegoś takiego nie zrobił, a rozkaz poćwiartowania przypisał Sarolcie. Możliwe, ale Stefan później też nie miał litości dla politycznych przeciwników. Jednego z wujów przetrzymywał do końca życia w więzieniu, wodza Tonuzóbę i jego żonę kazał zakopać żywcem, a kuzynowi Vazulowi polecił wydłubać oczy. Ale Stefan był chrześcijaninem, fundował biskupstwa i opactwa, więc doczekał się kanonizacji. Dziś jest patronem Węgier.
* * *
Kiedy w 1800 roku Ludwig van Beethoven odwiedził Budapeszt, poznał historię Sarolty, Stefana i Koppánya. Na tyle go zainteresowała, że napisał uwerturę Król Stefan. Zaoferował się nawet, że stworzy operę, o ile otrzyma libretto, ale... nie otrzymał żadnej propozycji.
W 1980 roku do tematu wrócili włodarze węgierskiej kinematografii, którzy postanowili zrobić film o Stefanie w formie rock opery.
Muzykę napisał Levente Szörényi, słowa János Bródy, reżyserią miał zając się Gábor Koltay. Wprawdzie decydenci wycofali się z pomysłu, ale Szörényi, Bródy i Koltay zdecydowali się wystawić rock operę István a király (Król Stefan) na żywo, nagrać ją, a z biletów sfinansować koszty inscenizacji. Premiera odbyła się 18 sierpnia 1983 roku. Na scenę wybrali park miejski w Budapeszcie – Városliget.
Na tej gigantycznej scenie zbudowano zamek i kaplicę, wzniesiono palisadę, ustawiono ogromny krzyż, wytyczono pole bitwy. Zatrudniono najlepszych aktorów i setki statystów, skupiono najlepszy sprzęt elektroniczny do odtwarzania muzyki z playbacku. Pod wzgórzem powstała olbrzymia, licząca dziesięć tysięcy miejsc widownia. Już pierwszy spektakl zakończył się owacyjną demonstracją, od drugiego przedstawienia nie było już biletów (Tadeusz Olszański, Synowie Arpada, Warszawa 1988, s. 7). |
| Zdjęcie z premiery rock opery z sierpnia 1983 roku |
W operze król Stefan ujęty urodą córki poległego wodza jest gotowy wydać jej ciało ojca, ale Sarolta przegania dziewczynę i każe poćwiartować zwłoki swojego niedoszłego męża.
Ale mniejsza o to, kto sprawił, że na murach węgierskich zamków gniły szczątki Koppánya. Dlaczego opowieść o wydarzeniach sprzed tysiąca lat okazała się hitem? W polskich realiach nie wyobrażam sobie, by historia walk Bolesława Wstydliwego z Kazimierzem kujawskim czy Henryka IV Prawego z Henrykiem V Grubym ściągnęłaby tylu widzów.
István a király to uniwersalna opowieść. O człowieku, który robi to, co musi, bo nie ma innego wyjścia, i o buntowniku, którego działania są skazane na porażkę. Są dobrze napisane postacie, jest konflikt, a zarazem opowieść osadzona w dalekiej przeszłości mimo wszystko pozwala nieco inaczej spojrzeć na współczesność. Wielu doszukiwało się w rock operze refleksji na temat ówczesnej sytuacji politycznej (Stefan jako figura Jánosa Kádára, sekretarza Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej) czy powstania 1956 roku
Dodatkowo Koltay wyreżyserował dwa filmy historyczne, osadzone w średniowiecznych realiach. Honfoglalás (dosłownie: Zajęcie ojczyzny) to opowieść o Arpadzie, wodzu Węgrów żyjącym w IX wieku, którego zagrał włoski aktor Franco Nero, czyli oryginalny Django. Bohaterem drugiego, Sacra corona, jest Władysław Święty (ok. 1048–1095), węgierski król urodzony w Polsce.
Co do jakości tych filmów, dość powiedzieć, że na imdb.com lepsze oceny ma nawet film o zabójczym indyku ThanksKilling (oglądałem, nie polecam).
Bibliografia
Źródła
Kronika Thietmara, tłum. Marian Zygmunt Jedlicki, Poznań 1953.
Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego, Warszawa 1966.
Opracowania
Dalewski Zbigniew, Modele władzy dynastycznej w Europie Środkowo-Wschodniej we wcześniejszym średniowieczu, Warszawa 2014.
Grzesik Ryszard, Od składania ofiar własnym bogom do sancti reges et duces czyli Arpadów przygoda z sacrum, „Historia Slavorum Occidentis” 2016, 2 (11).
Jasiński Kazimierz, Beleknegini, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 7, Wrocław 1982.
Mielke Christopher, The Archaeology and Material Culture of Queenship in Medieval Hungary, 1000–1395, Cham 2021.
Olszański Tadeusz, Synowie Arpada, Warszawa 1988.
Sroka Stanisław A., Chrzest Węgier, „Studia Pigoniana” 1, 2018, 1.
Wąsowicz Magdalena, István, a király: Rock-Opera As an Expression of Hungarian National Identity, [w:] History of European Cinema. Intercultural Perspective, red. M. Dondzik, M. Pabiś-Orzeszyna, B. Zając, Łódź 2015.
Zdjęcia
Wikimedia Commons [premiera rock opery István a király w 1983 roku]
Jak cytować / How to cite
Komentarze
Prześlij komentarz