W 1958 roku, kiedy do księgarń na Zachodzie trafiła Morphology of the Folk Tale, świat anglosaski miał już swoją kanoniczną pracę o mitycznych strukturach, czyli Bohatera o tysiącu twarzy Josepha Campbella. Ale Proppa też warto znać, jeżeli chce się pisać filmy.
Bajka w tytule jest trochę myląca, bo Proppowi, literaturoznawcy z ówczesnego Leningradu, chodziło o „bajkę magiczną”, czyli baśń (doprecyzowano to w drugim polskim tłumaczeniu książki). Przeanalizował sporo rosyjskich opowieści i wyodrębnił z nich 7 typów bohatera oraz 31 sytuacji fabularnych.
Można oczywiście przeczytać książkę w polskim przekładzie. Wystarczy jednak zerknąć na fragmenty opublikowane w 1968 roku w „Pamiętniku Literackim”, by przekonać się, że to nie będzie lekka lektura (przynajmniej pierwsze wydanie).
* * *
Propp wyodrębnił siedem kategorii bohaterów ze względu na funkcję w strukturze fabularnej.
Są to:
- Przeciwnik.
- Donator.
- Pomocnik.
- Poszukiwana postać.
- Osoba wyprawiająca bohatera.
- Bohater.
- Uzurpator.
Nie trzeba całej siódemki, by skonstruować fabułę, ale mając tę siódemkę w komplecie – można skonstruować opowieść, obejmującą każdą z 31 sytuacji fabularnych.
* * *
Sytuacji fabularnych jest 31, nie wszystkie muszą wystąpić w konkretnej opowieści. Są to:
- Odejście.
- Zakaz.
- Naruszenie, złamania zakazu.
- Zdobywanie informacji.
- Otrzymanie informacji.
- Podstęp.
- Wspomaganie.
- Szkoda lub krzywda.
- Oznajmienie (o szkodzie, nieszczęściu).
- Początek przeciwdziałania.
- Wyprawa.
- Pojawienie się donatora.
- Reakcja bohatera.
- Przekazanie środka magicznego.
- Przemieszczenie przestrzenne, podróż, droga.
- Walka.
- Naznaczenie bohatera znamieniem.
- Zwycięstwo nad antagonistą.
- Likwidacja braku lub nieszczęścia.
- Powrót bohatera.
- Pościg.
- Ocalenie bohatera od pościgu.
- Nierozpoznane przybycie.
- Nieuzasadnione roszczenie uzurpatora.
- Trudne zadanie postawione bohaterowi.
- Wykonanie zadania.
- Rozpoznanie bohatera.
- Zdemaskowanie uzurpatora.
- Transfiguracja bohatera (także przemiana wewnętrzna).
- Ukaranie wroga.
- Wesele.
* * *
Sytuacje fabularne bez żadnego rozwinięcia brzmią niezrozumiale, ale można na schemat Proppa nałożyć nie tylko rosyjskie bajki magiczne. Pasują tu rozmaite opowieści: o Adamie i Ewie, o powrocie Odyseusza do Itaki, o Kopciuszku... Można też spróbować zastosować sytuacje fabularne Proppa do analizy filmów. W książce Macieja Karpińskiego Scenariusz: Niedoskonałe odbicie filmu zrobiono tak z Okupem z Melem Gibsonem.
Nie zawsze muszą wystąpić wszystkie sytuacje fabularne, ale ważniejsza jest ich kolejność. Trudno oczekiwać happy endu (czyli Proppowskiego Wesela) w środku scenariusza.
W pracy nad scenariuszem nie trzeba koniecznie sięgać po schemat Proppa – nie dlatego, że jest zły, ale dlatego, że są lepiej pasujące. Przede wszystkim to schemat Podróży Bohatera przedstawiony przez amerykańskiego antropologa Josepha Campbella w książce Bohater o tysiącu twarzy (1949), który na potrzeby scenopisarstwa objaśnił w Podróży autora Christopher Vogler (konsultant scenariuszowy m.in. przy tworzeniu Króla Lwa). A jeszcze jego wariację stworzył Dan Hermon, czyli gość od Community.
Jednak znajomość książki Proppa chroni przed ślepym podążaniem za modelem Campbella–Voglera. Czasami warto zdecydować się na odstępstwo, a wtedy Morfologia bajki z 31 sytuacjami fabularnymi jest jak znalazł.
Swego czasu naukowcy z Brown University zrobili generator bajek opartych na teorii rosyjskiego naukowca. Zniknął on już z uniwersyteckiej strony internetowej, ale na szczęście został zarchiwizowany i można ciągle z niego korzystać.
Pisząc o schemacie Proppa, korzystałem przede wszystkim z książki Macieja Karpińskiego Scenariusz: Niedoskonałe odbicie filmu, wyd. 2, Kraków 2004.
Komentarze
Prześlij komentarz